Lamy i alpaki: udomowione wielbłądowate z Peru

Wprowadzenie: udomowione wielbłądowate w Peru

Kiedy odwiedzający wyobrażają sobie peruwiańskie krajobrazy, często widzą łagodne, czworonożne stworzenia paśniące się na rozległych górskich stokach lub pozujące na starożytnych tarasach. Dwa przedstawiciele rodziny wielbłądowatych – lama (Lama glama) i alpaka (Lama pacos) – towarzyszą ludom andyjskim od tysiącleci. W przeciwieństwie do swoich dzikich krewnych, te zwierzęta są całkowicie udomowione i nie żyją samodzielnie na wolności. Dziś pozostają niezbędne dla wiejskich źródeł utrzymania i zachwycają podróżnych swoimi ciekawskimi pyszczkami i miękką sierścią. Ten artykuł opisuje, jak odróżnić lamy od alpak, ich długą historię, zastosowania i kulturowe role w Peru oraz wskazówki, gdzie i jak oglądać je z szacunkiem.

Cechy fizyczne i różnice

Zrozumienie różnic między lamami a alpakami wzbogaci każde spotkanie. Lamy są większe z tych dwóch. Według porównania Peru for Less, lamy osiągają około 42‑46 cali (106‑117 cm) w kłębie i ważą od 280 do 450 funtów. Alpaki są mniejsze, mierzą 34‑36 cali (86‑92 cm) i zwykle ważą 106‑185 funtów (48‑84 kg). Kształt uszu to kolejna wskazówka: lamy mają długie, zakrzywione „bananowate” uszy, podczas gdy alpaki mają krótkie, trójkątne uszy. Lamy mają dłuższe pyski z wyraźnym ryjkiem, podczas gdy alpaki mają bardziej zaokrąglone, delikatniejsze pyszczki często ukryte za grzywą wełny.

Ich okrycia również znacząco się różnią. Runo alpaki cenione jest za to, że jest delikatne, gęste i szybko odrastające. Alpaki występują naturalnie w 22 różnych kolorach, a ich wełna jest cieplejsza niż wełna owcza, mniej alergogenna i ma niską zawartość lanoliny. Przeciętny dorosły osobnik produkuje 6‑9 funtów (2.7‑4.1 kg) włókna rocznie. Włókno lamy jest grubsze; lamy zwykle mają szorstką okrywę zewnętrzną z drobniejszym podszerstkiem, a ich runa mogą występować w wersjach jednolitych, cętkowanych lub wielobarwnych. W konsekwencji wełna lamy bywa używana do dywanów, lin i tkanin użytkowych, podczas gdy włókno alpaki przędzie się na luksusowe ubrania.

Temperament również się różni. Alpaki to łagodne zwierzęta stadne, które zwykle trzymają się blisko swojej grupy i są nieśmiałe w obecności obcych. Lamy są bardziej niezależne i mogą pełnić rolę stróżów stada; ich większe rozmiary pozwalają im odeprzeć drapieżniki. Oba gatunki komunikują się za pomocą ustawienia uszu i ogona, tupania nogami oraz plucia. Plucie jest stosowane głównie między zwierzętami w celu ustalenia dominacji i rzadko bywa kierowane do ludzi.

Pochodzenie i udomowienie

Lamy i alpaki należą do najstarszych udomowionych zwierząt na świecie. Dowody kopalne pokazują, że wielbłądowate wyewoluowały w Ameryce Północnej przed migracją na południe; przodkowie współczesnych lam i alpak dotarli do Ameryki Południowej kilka milionów lat temu. Podczas ostatniej epoki lodowcowej wielbłądowate zniknęły z Ameryki Północnej, ale przetrwały w Andach i ostatecznie zostały udomowione przez ludność tubylczą. The Rutgers extension explains that lamy zostały udomowione z dzikiego guanako w wysokich Andach Peru 4,000–5,000 years ago. Alpaki zostały udomowione z dzikich wikunii dla produkcji włókna i są hodowane od ponad 5,000 lat.

Państwo Inków ściśle kontrolowało hodowlę i stada. W czasie panowania Inków wszystkie lamy uznawano za własność państwową, a państwowi pasterze nadzorowali produkcję. Lamy dostarczały wełnę, mięso, nawóz i, co najważniejsze, transport, ponieważ mogą nieść od 70 do 120 funtów (32–54 kg) ładunku w zależności od zwierzęcia. Samce lam były rytualnie składane w ofierze bóstwom górskim, podczas gdy zwykli ludzie nosili ubrania wykonane z włókna lam. Wełna alpak była wysoko ceniona; królewskie szaty tkano z delikatnego włókna, znanego jako „Włókno Bogów”. Hiszpańska kolonizacja w XVI wieku zakłóciła hodowlę wielbłądowatych, ponieważ koloniści wprowadzili owce i bydło, co doprowadziło do drastycznego spadku liczby alpak. Wielu pasterzy wycofało się na wyższe wysokości, aby chronić swoje zwierzęta. Dziś, dzięki społecznościom andyjskim i rosnącemu światowemu popytowi na włókno, oba gatunki znów dobrze prosperują. Około 80 procent światowej populacji alpak (około 3,7 miliona zwierząt) żyje w Peru, Boliwii i Chile.

Siedlisko i zasięg

Ponieważ lamy i alpaki są udomowione, ich zasięg zależy od ludzkiej hodowli. Oba gatunki dobrze prosperują w wysokich Andach Ameryki Południowej, żyjąc na wysokościach, na których niewiele innych zwierząt gospodarskich może przetrwać. Lamy potrafią przystosować się do różnych klimatów i występują w całych Andach Argentyny, Boliwii, Chile, Ekwadoru i Peru. Alpaki preferują umiarkowany klimat wyżynny i koncentrują się w centralnym i południowym Peru, ale występują także w Boliwii, Ekwadorze, północno-zachodniej Argentynie i Chile. Zwykle żyją między 11 480 a 16 400 stóp (3 500–5 000 metrów) nad poziomem morza. Ich miękkie, poduszkowate stopy powodują minimalne uszkodzenia delikatnej górskiej gleby, a ich łagodne żerowanie nie wykorzenia roślin.

W Peru przedstawiciele rodziny wielbłądowatych występują w odległych, wysokogórskich społecznościach w regionach Cusco, Puno, Arequipa i Ayacucho. Rodziny pasterskie migrują sezonowo, podążając za wzrostem pastwisk. Lamy są również częstym widokiem na szlakach trekkingowych i przy stanowiskach archeologicznych: około trzydzieści lam mieszkających w Machu Picchu, gdzie swobodnie paszą się po tarasach. Alpaki są wszechobecne wokół wiosek w pobliżu Cusco oraz na szlakach Lares i Ausangate. W Dolinie Colca i Rezerwacie Narodowym Pampa Galeras turyści mogą zobaczyć ich dzikich krewnych – guanako i wikunie – paszące się na otwartych trawiastych obszarach puny.

Zachowanie, rozród i życie społeczne

Lamy i alpaki są zwierzętami stadnymi i tworzą silne więzi społeczne. Komunikują się za pomocą postawy, ułożenia uszu i ogona oraz mruczenia. U obu gatunków owulacja jest indukowana, co oznacza, że nie mają regularnego cyklu rui; owulacja występuje 24–36 godzin po godach. Samice lam zazwyczaj rodzą jedno cria po ciąży trwającej około 350 dni, a alpaki po około 335 dni. Młode wstają i przystępują do ssania w ciągu godziny i są odstawiane od matki w wieku od czterech do sześciu miesięcy. Samice zwykle zaczynają się rozmnażać w wieku około 15–18 miesięcy u lam i 14–16 miesięcy u alpak. Średnia długość życia wynosi 15–30 lat dla lam i 15–25 lat dla alpak.

Chociaż oba gatunki potrafią pluć, rzadko kierują to zachowanie wobec ludzi, chyba że czują się zagrożone. Zamiast tego plucie występuje podczas sporów w stadzie i często poprzedzane jest przyciśniętymi uszami oraz uniesioną głową. Lamy częściej plują niż alpaki. Lamy mogą też tupać nogami lub szarżować, jeśli wyczują niebezpieczeństwo; alpaki mają tendencję do skupiania się razem. Ponieważ alpaki są mniejsze i płochliwe, potrzebują większej ochrony przed drapieżnikami i polegają na lamach lub ludziach jako strażnikach. Delikatne obchodzenie się od narodzin sprawia, że oba gatunki przyzwyczajają się do obecności ludzi i są bezpieczne w obecności odwiedzających.

Włókno, zastosowanie i znaczenie gospodarcze

Od tysięcy lat losy ludów andyjskich są ściśle związane z wielbłądowatymi. Historycznie lamy były niezbędnymi zwierzętami jucznymi: potrafią nieść około jednej czwartej swojej masy ciała i były jedynymi dużymi udomowionymi zwierzętami pociągowymi dostępnymi dla społeczeństw przedkolumbijskich. Wciąż pomagają transportować towary po górskich ścieżkach, gdzie pojazdy nie mogą przejechać. Mięso lam było i nadal jest spożywane lokalnie; zwierzęta dostarczają też odchody wykorzystywane jako nawóz i paliwo do gotowania.

Alpaki były hodowane przede wszystkim dla ich luksusowego włókna, które zarezerwowane było dla inkaskiej arystokracji, a później stało się ważnym eksportem. Włókno alpaki cenione jest za miękkość, ciepło i naturalne odcienie; dorosłe zwierzę daje około 6–9 funtów (2,7–4,1kg) włókna rocznie. Jest hypoalergiczne i mocne, a ubrania z niego wykonane mogą przetrwać pokolenia. Współczesne peruwiańskie społeczności strzygą alpaki corocznie, by produkować przędzę i tkaniny, podtrzymując dziedzictwo tkania misternych wzorów. Wełna lam jest grubsza, ale wciąż użyteczna; po obróbce daje do 93 procent swojej masy i występuje w różnych kolorach. Włókno nie zawiera oleju i jest lekkie, co czyni je idealnym do dywanów, lin i koców. Ponieważ oba gatunki można przyuczyć do kantarza, coraz częściej wykorzystywane są w agroturystyce, programach terapeutycznych, a nawet podczas zajęć jogi.

Wartość ekonomiczna kamelidów wykracza poza włókno. Stada często stanowią główne oszczędności rodzin; zwierzęta można sprzedać lub wymienić w razie potrzeby. Programy hodowlane oparte na rodowodzie mogą osiągać wysokie ceny za młode (crias), od kilkuset do kilkudziesięciu tysięcy dolarów. Zrównoważone wypasanie przyczynia się także do ochrony przyrody: ze względu na budowę ich racic i sposób paśnika powodują niewielkie szkody dla środowiska, dlatego kamelidy uważa się za zgodne z wysokogórskimi ekosystemami Andów.

Znaczenie kulturowe i mitologia

Lamy i alpaki przenikają kulturę i duchowość Andów. W mitologii Inków kamelidy były darami od bogów i posłańcami między światami. Samce lam składano w ofierze bóstwom gór podczas świąt, a ich tłuszcz i serce ofiarowywano, by zapewnić płodność i chronić społeczności. Włókno alpaki było tak cenione, że tylko członkowie rodziny królewskiej mogli nosić ubrania z niego utkane. Po hiszpańskim podboju hodowcy alpak zachowali swoje tradycje w odległych wyżynach. Dziś kamelidy pojawiają się na tkaninach, ceramice i pamiątkach turystycznych. Społeczności rdzenne wciąż oddają im cześć w ceremoniach takich jak Pago a la Pachamama (ofiara dla Matki Ziemi), gdzie płody lam są składane w ofierze, by pobłogosławić nowe domy lub firmy. Kamelidy występują także na godle i w walucie Peru jako symbole dziedzictwa narodowego.

Zwierzęta nadal inspirują współczesną peruwiańską sztukę i opowieści. W regionie altiplano śpiewacy i poeci komponują wersy o odporności pasterskich rodzin i o towarzystwie ich lam i alpak. Festiwale kulturowe, takie jak Virgen de la Candelaria w Puno, obejmują parady z misternie ozdobionymi alpakami. A w codziennym życiu andyjskich dzieci młode zwierzę (cria) może być równie ukochane jak każde zwierzątko domowe.

Miejsca, w których można zobaczyć lamy i alpaki w Peru

Turyści, którzy liczą na spotkanie z kamelidami, znajdą je w całych peruwiańskich Andach. Oto niektóre z najlepszych miejsc:

• Machu Picchu i Święta Dolina: Około trzydziestu lam wędruje po tarasach Machu Picchu. Alpaki i lamy wypasają się także wokół Pisac i Ollantaytambo. Szlaki trekkingowe, takie jak Lares i Salkantay, często mają stada towarzyszące tragarzom.
• Wioski wysokogórskie w Cusco, Arequipie i Puno: Wiele społeczności wiejskich hoduje alpaki dla ich włókna i zaprasza odwiedzających na pokazy strzyżenia lub tkania.
• Kanion Colca i Rezerwat Pampa Galeras: Chociaż głównie dzikie wikunie przemierzają te tereny, pasterze często trzymają w pobliżu lamy i alpaki. Wysokogórskie pastwiska są idealne dla wielbłądowatych.
• Lokalne targi: Targi w dzielnicy San Pedro w Cusco lub jarmarki rzemieślnicze w Puno sprzedają tekstylia z alpaki i czasami pozwalają odwiedzającym spotkać zwierzęta, które dostarczyły włókno. Zawsze poproś o pozwolenie przed robieniem zdjęć.

Odpowiedzialne podróżowanie i ochrona przyrody

Chociaż lamy i alpaki nie są zagrożone, odpowiedzialna turystyka i zrównoważone hodowle są kluczowe dla ich dobrostanu i ekosystemów, w których żyją. Zachęcaj przewodników, którzy przestrzegają wytycznych dotyczących dobrostanu zwierząt i sprzeciwiaj się praktykom eksploatującym, takim jak przeciążanie zwierząt jucznych. Kupując produkty wełniane, szukaj certyfikatów fair trade i wspieraj spółdzielnie, które uczciwie wynagradzają pasterzy. Na wysoko położonych miejscach, takich jak Machu Picchu czy szlak Lares, dbaj o własne zdrowie; duże wysokości między 3 500 i 5 000 metrów mogą wywołać chorobę wysokościową. Aklimatyzuj się stopniowo, pij dużo wody i porozmawiaj z lekarzem o lekach, jeśli to konieczne.

W miarę jak zmiany klimatu wpływają na andyjskie ekosystemy, źródła wody stają się mniej niezawodne, a pastwiska przesuwają się. Projekty prowadzone przez społeczności koncentrują się teraz na zrównoważonym wypasie, różnorodności genetycznej i ochronie terenów podmokłych. Ucząc się o wielbłądowatych, doceniając ich kulturowe znaczenie i wybierając odpowiedzialnych operatorów, podróżni mogą pomóc zapewnić, że lamy i alpaki będą nadal dobrze prosperować w peruwiańskich Andach przez kolejne pokolenia.

Podsumowanie

Lamy i alpaki to nie tylko fotogeniczne symbole Peru. Są odwiecznymi towarzyszami ludów andyjskich, ukształtowanymi przez stulecia selektywnej hodowli, aby pełnić różne funkcje. Lamy noszą ładunki, strzegą stad i dostarczają mięsa oraz wełny; alpaki zaś dostarczają miękkie włókno, które utrzymuje żywe tradycje tkackie. Zrozumienie ich różnic w wielkości, wyglądzie i rolach pozwala podróżnikom docenić głębię relacji między ludźmi a kamelidami. Gdy spotkasz te zwierzęta w trakcie swojej podróży, pamiętaj o ich znaczeniu kulturowym, traktuj je z szacunkiem i świętuj trwałą więź między kamelidami a andyjskim krajobrazem.